تانک مرموز عراقی (Enigma)

دوستان و همراهان سخت افزار، اینک نوبت به اولین زنگ تفریح و مطلب نظامی سال 1396 رسیده است؛ در این مطلب به تانک مرموز “انیگما” (Enigma) از کشور عراق می پردازیم. با ما همراه باشید.

عراق، کشور همسایه ایران که در سالهای گذشته آسیب های جبران ناپذیری را به ما وارد کرده است. سالها جنگ و هزاران کشته، میلیون ها دلار ضرر مالی و… تنها مواردی است که از این همسایه غربی به ما رسیده است. عراق، کشوری که همواره در حال جنگ بوده و سال ها است که مردم آن به جنگ های مختلف عادت کرده اند. از جنگ با اسرائیل (یوم کیپور)، جنگ 8 ساله با ایران، حمله به کویت، جنگ با نیروهای ائتلاف به فرماندهی آمریکا تا حمله مستقیم آمریکا به این کشور و سرنگونی دولت صدام حسین، عراق یک بازنده بیش نبوده است. ارتش این کشور همواره از سوی شوروی سابق و کشورهایی مانند مصر تغذیه شده است با این حال عراق در هیچ یک از جنگ های خود پیروز میدان نبوده است. پس از حمله گروه تروریستی داعش به این کشور نیز نیروی نظامی آن با عملکرد بسیار بد خود، بخش اعظیم تجهیزات پادگان و زاغه های مهمات را به تروریست ها تقدیم کرده و بخشی از خاک عراق نیز در اختیار آنها قرار گرفت. عراق کشوری است که به دلیل وضعیت جغرافیایی خود و وسعت دشت و بیابان ها، همواره نیازمند یک نیروی هوایی و زرهی قدرتمند بوده است. با این وجود ستون های زرهی عراق نیز در بسیاری از نبردها به سختی آسیب دیده اند. بد نیست بدانید که ارتش این کشور چندین بار به طور کامل نابوده شده و مجددا بازسازی شده است. به عنوان مثال طی جنگ های 8 ساله با ایران، ارتش ایران با کمک نیروی هوایی، به طور کامل نیروی دریایی کوچک عراق را نابود کردند که عراق دیگر به سمت ایجاد این بخش نرفت.

در حمله این کشور به کویت و ماه های بعد در جریان جنگ با نیروهای ائتلاف، بخش بزرگ زرهی ارتش عراق نابود شد. در جریان حمله آمریکا به این کشور نیز هرآنچه که از ارتش و گارد ریاست جمهوری مانده بود شکست خورده و تسلیم نیروهای آمریکایی شد. تانک های تولید چین و روسیه ای که در اختیار عراق بود به سادگی لقمه ی چرب تانک های “آبرامز” آمریکایی شده و نابود شدند. عراق هیچگاه فرصت کافی جهت تولید سخت افزارهای جنگی را بدست نمی آورد چرا که همواره در حال نبردهایی بود که بدون پیروزی جلو می رفتند. عراق از نظر کمیت در سطح مناسبی قرار داشت اما از نظر کیفی جنگ افزارهای آن همواره چنگی به دل نمی زدند. در جریان جنگ 8 ساله با ایران این مسئله به خوبی ثابت شد که تجهیزات غربی (تولید آمریکا و انگلستان) از مدل های شرقی و حتی فرانسوی بسیار بهتر عمل خواهند کرد و با وجود آنکه ایران از نظر کمیت با کمبود پشتیبانی مواجه بود، اما نبردهای هوایی و زرهی غالبا با پیروزی ما همراه بود. با همه این موارد عراق یک جنگ افزار مرموز را تولید کرده بود که می توانست به عنوان یک “تانک اصلی میدان نبرد” یک محصول خاص و منحصر به فرد باشد که شکارش به هیچ وجه کار ساده ای نبود!

تانک انیگما (Enigma) یا T-55 Enigma نام تانکی بود که در برخی از نبردها حتی شلیک 4 موشک ضد تانک را تحمل کرده بود! از جمله کمک های نظامی شوروی به عراق فروش تانک های تی ۵۵ بود. عراق مجموعه ای بسیار بزرگ از تانک های T55 و T54 ساخت شوروی را در دست داشت. در سال 1985 یک دسته 250 عددی از تانک های T54 به عراق تحویل داده شد و در سال 1965 نیز 50 عدد دیگر نیز به ارتش این کشور تحویل شد. در جریان جنگ (طی جنگ یوم کیپور) عراق و چند کشور عربی دیگر مانند مصر اقدام به حمله نظامی گسترده به سمت اسرائیل کردند که همگی آنها متحمل شکستی سنگین از اسرائیل شدند. اسرائیل طی حملات دقیق خود موفق به نابودی صدها تانک عراقی شد. تقریبا تمامی تانک های T54 عراقی در جنگ یوم کیپور از بین رفتند و به همین علت عراق مجددا اقدام به خرید 300 تانک T55-S از کشور لهستان کرد. در سال 1981 میلادی کشور مصر 250 فروند تانک T55 را (احتمالا به صورت هدیه) در اختیار ارتش عراق قرار داد و در ادامه 400 تانک دیگر در سال های بعد از شوروی سابق تحویل گرفته شد. در امتداد این خرید ها عراق 150 تانک T55 دیگر را از رومانی خریداری کرد و سپس 1500 تانک Type-59 و Type-69 نیز از کشور چین خریداری شد. در نتیجه عراق در دهه 80 میلادی به تعداد زیادی از تانک های T55 دست یافته بود که عمر فناوری آنها بسیار قدیمی بوده و دیگر توان مبارزه در برابر تانک و جنگ افزارهای جدید را نداشتند. این در حالی بود که تعدادی از آنها نیز در جریان جنگ با ایران از بین رفته بودند. عراق دریافته بود که تانک های T54/55 قادر به نبردهای امروزی نبوده و در طی سالهای 1987 و 1988 میلادی عراق یک برنامه بروزرسانی را آغاز کرد که محصول آن تانک انیگما بود. Enigma به جنگ با ایران نرسید اما بعدها در نبرد حمله کویت و پس از آن نبرد با نیروهای ائتلاف شرکت کرد.

عراق یک پروژه جالب توجه و پر هزینه به نام Modification 77 را استارت زد که هدف از آن افزایش کارایی تانک های T55 تا تانک های T72 بود. از جمله مواردی که در این ارتقاء به تانک های T55/54 افزوده می شدند می توان به تحرک، قدرت آتش، حفاظت، ناو بری و شلیک در شرایط حرکتی اشاره کرد. به عبارت ساده تر تجهیزات تانک T72 بر روی T55 نصب می شد که حداقل از نظر آتش با آن برابری می کرد. اما این پروژه به دلیل هزینه بالا کنسل شده و با تانک انیگما جایگزین شد. پروژه تانک انیگما همچنان با نام Modification 77 به پیش رفت اما جالب است بدانید که انیگما نامی است که نیروهای ائتلاف بر روی این تانک مرموز قرار داند. انیگما هیچگاه به طور رسمی معرفی نشد؛ هیچگاه به طور رسمی نامی برای آن از سوی ناتو ذکر نشد چرا که این تانک از نظر رسمی حتی وجود خارجی هم نداشت! اما عراق تمرکز خود را بر روی یک تانک اصلی میدان نبرد قرار داده بود که زره آن بسیار قوی تر از آن چیزی بود که هر کشوری می توانست تصور کند! تعدادی از تانک های T55 به تانک انیگما تبدیل شدند اما هیچ اطلاعی از این رقم در دست نیست؛ اما می دانیم که این تانک در تعداد خیلی بالا تولید نشد. تانک های Enigma به عنوان تانک فرماندهی ایفای نقش کردند و گروه های دیگر تانک و زرهی را هدایت می کردند. طبق اطلاعات موجود، تقریبا تمامی تانک های انیگما به نیروهای گارد ریاست جمهوری عراق تحویل داده شدند.

بزرگترین قابلیت این تانک بر روی زره عجیب آن بود؛ عراقی ها از نوعی زره ترکیبی-کامپوزیتی در آن استفاده کردند که از نوع واکنشگر و غیر فعال بود. در آن از متریال های سه لایه فولادی ، آلومینیومی و لاستیکی بود. زره  واکنشگر غیر فعال یا غیر انفجاری (Non-explosive and non-energetic) به زرهی گفته می شود که فاقد مواد انفجاری است. این زره دارای یک لایه پلاستیک-لاستیکی بود که به عنوان واکنشگر میانی در بین لایه ها قرار می گرفت. در اصابت پرتابه به این نوع از زره ، انرژی ناشی از اصابت توسط لایه ضربه گیر جذب شده و عمل پس زنی صفحه فوقانی زره و ایضا پرتابه تهدید به سمت بیرون توسط لایه منعطف ضربه گیرصورت میگیرد.(در حقیقت این لایه ضربه گیر به صورت یک عنصر واکنشگر عمل میکند). علاوه بر انتخاب ویژگی ترکیبی و واکنشگر غیر انفجاری زره، متخصصین عراقی از سه ویژگی دیگر نیز جهت افزایش سطح حفاظت تانک انیگما بهره گرفتند که این ویژگی ها زره فاصله دار یا Spaced Armor ، زره شیب دار یا Sloped Armor و زره قابل نصب و جداسازی (ماژولار) نام دارند. در زره شیب دار با اعمال زاویه و به تبع آن افزایش مقطع صفحه زره ، حفاظت افزایش میابد. بدین ترتیب میتوان با حفظ وزن و قطر صفحات زره به سطح بالاتری از حفاظت دست یافت. به عنوان مثال حفاظت یک صفحه زرهی با زاویه 45 درجه در حدود دو برابر بیشتر از حفاظت همان صفحه زرهی با زاویه 90 درجه است. در زره فاصله دار نیز با ایجاد فاصله میان صفحات زره ، سطح حفاظت افزایش میابد که البته این افزایش به مواردی بستگی دارد. در اصابت پرتابه های شکافنده (انرژی جنبشی) چنانچه صفحات فاصله دار زره به صورت شیب دار نیز قرار گرفته باشند ، پرتابه با عبور از صفحات زره و سپس با قرارگیری در یک فضای خالی یا فاصله هوایی (Air gap) مابین صفحات ، از خط سیر مستقیم منحرف شده و با این انحراف به صورتی نام متعادل و با انحراف از مسیر مستقیم به صفحات زرهی دیگر برخورد میکند که این مسئله باعث فروپاشی یا کاهش قابل توجه نفوذ آن میشود.   در مورد تهدید پرتابه های مجهز به شکافنده خرج گود (یا شکافنده انرژی شیمیایی) تاثیر حفاظتی زره به این صورت است که خرج گود پرتابه تهدید را در صفحات ابتدایی زره فعال میکند و با عبور جریان شکافنده (موسوم به جت خرج گود) از صفحات نخستین و پس از آن قرارگیری در فاصله هوایی مابین صفحات زره ، از تمرکز جریان آن کاسته شده و توانایی کمتری برای نفوذ خواهد داشت. هر چه تعداد صفحات داخلی زره بیشتر بوده و جت خرج گود با فاصله هوایی بیشتری مابین صفحات مواجه شود به همان میزان میتوان به کاهش نفوذ آن امیدوار بود.

ویژگی سوم زره تانک انیگما ، ماژولاریتی یا قابلیت آن در نصب و جداسازی است که امکان ترمیم بخش های آسیب دیده زره تانک را در کمترین زمان ممکن فراهم می آورد. جهت افزودن این ویژگی به زره تانک ، صفحات زره در داخل بلوک هایی جعبه شکل قرار گرفته و این بلوک ها بر روی بدنه تانک نصب گردید. در مجموع 8 بلوک در بخش جلویی و چهار بلوک در بخش عقبی برجک ، 16 بلوک در طرفین و 4 بلوک در جلوی شاسی تانک نصب شده است. برای ساخت این جعبه ها از صفحات زرهی تانک های غیر عملیاتی از رده خارج و ایضا تانک و ادوات زرهی ایرانی به غنیمت درآمده (همچون صفحات جانبی شاسی تانک های چیفتن) استفاده شد که این اقدام به منظور کاهش هزینه تولید صورت میگرفت. عراقی ها به جهت گران بودن ترکیب زرهی یاده شده (شامل استفاده از صفحات فولادی ، آلومینیومی و لاستیکی) ، ترکیب ثانویه و کم هزینه ای نیز برای زره تانک انیگما توسعه دادند که شامل استفاده از لایه های سیمانی با مقاومت بالا در میان صفحات زره به جای لایه های آلومینیومی و لاستیکی بود. البته این ترکیب زرهی در مقایسه با ترکیب نخست حفاظت به مراتب کمتری را تامین میکرد (با مقاومتی در حدود یک چهارم الی یک پنجم ترکیب زرهی اصلی). بسته ارتقای حفاظت نصب شده بر این تانک در حدود 4.5 الی 5 تن بر وزن آن افزوده است ضمن اینکه بلوک های زره نصب شده بر برجک ، تعادل وزنی آن را نیز به سمت جلو برهم زده اند بدین جهت است که چهار بلوک زره نصب شده درعقب برجک با فاصله از برجک نصب شده اند تا به این صورت به عنوان وزنه تعادل عمل کرده و عقب و جلوی برجک را به تعادل وزنی نزدیک کنند.   جدی ترین عرصه آزمایش حفاظت تانک های انیگما ، جنگ کویت و مقابله نیروهای ائتلاف با حمله عراق به این کشور بود. در این جنگ (خصوصا نبرد خفجی) تانک های انیگما به عنوان تانک های فرماندهی در یگان های زرهی گارد ریاست جمهوری عراق مورد استفاده قرار گرفته و با تهدید موشک های ضد تانک رو به رو شدند. در یک نمونه دو موشک ضد تانک میلان (شلیک شده از بالگرد) به سمت یک تانک انیگمای عراقی شلیک شد که زره تانک هر دو موشک را دفع کرده و تانک از این حمله جان سالم به در برد. البته در کنار این مسئله ، مواردی از انهدام این تانک نیز در جریان مقابله با نیروهای ائتلاف ثبت شده است.

در جریان جنگ کویت تعدادی تانک انیگما به غنیمت نیروهای ائتلاف درآمد که در نهایت تا سال 1991 توسط امریکایی ها مورد بررسی و آزمایش قرار گرفتند. در جریان آزمایشات صورت گرفته مشخص شد که ترکیب زرهی به کار رفته در ارتقای حفاظت این تانک ، بسیار موثر بوده و تانک های انیگما از جهت حفاظت با تانک های تی 72 عراقی قابل رقابت و بعضا برتر بوده اند. این تانک از نظر تسلیحات و سیستم کنترل آتش مشابه تانک های T-55A عراقی بوده و از توپ 100 میلیمتری بدون خان D-10T در کنار دو تیربار 7.62 میلیمتری هم محور با توپ و 12.7 میلیمتری فرمانده بهره میبرد. لازم به ذکر است که در برخی منابع از ارتقای تجهیزات دید در شب این تانک صحبت به میان امده که این مسئله چندان قابل تایید نیست. احتمال اصابت به هدف در سیستم کنترل آتش این تانک در زمان شلیک در حرکت با سرعت 12 کیلومتر در حدود 60 درصد تخمین زده میشود.از جمله تجهیزات نصب شده بر تانک انیگما ، سیستم اطفاء خودکار حریق و سیستم حفاظت ش.م.ر است. تانک انیگما دارای چهار خدمه شامل توپچی ، راننده ، فرمانده و بارگذار بوده و از پیشرانه دیزلی مدل V-55 با توان 580 اسب بخار نیرو میگیرد. نسبت رانش به وزن این تانک در حدود 14.1 اسب بخار بر تن (با وزن 41 تنی) ، حداکثر سرعت جاده ای آن 40 کیلومتر و حداکثر برد آن با مخازن سوخت خارجی در حدود 350 کیلومتر است.   پس از جنگ کویت وضعیت تانک انیگما تا مدت ها به صورتی رمز آلود باقی ماند. اینکه این تانک در چه تعدادی منهدم شده یا به غنیمت درامده و یا پس از جنگ کویت در ارتش عراق در چه وضعیتی قرار دارد ، نامشخص بود. امروزه میتوان گفت که هیچ نمونه ای از این تانک در اختیار ارتش عراق قرار ندارد و عمده آن ها در جنگ منهدم شده و باقی مانده آن ها نیز یا به غنیمت نیروهای ائتلاف درآمده و هم اکنون در موزه های نظامی بریتانیا و آمریکا در معرض نمایش قرار دارند و یا توسط ارتش عراق پس از جنگ با کویت کنار گذاشته شده و اوراق شده اند. هر چند تاکنون اطلاعاتی از این تانک منتشر شده است اما همچنان نکات مبهم قابل توجهی در مورد این تانک وجود دارد که آن را به معمایی برای دوستداران مباحث زرهی تبدیل میکند.

بخشی از مطلب از منبع میلیتاری دات آی آر است.