جای پایی که روی ماه ماند (به مناسبت سالگرد نخستین فرود انسان روی ماه)

مشغله و هیاهوی بی معنی زندگانی بر روی این کره ی خاکی موجب شد تا چهل و ششمین سالگرد نخستین فرود انسان بر روی ماه را با دو روز تاخیر در تار و پود این کلمات، کنار شما برگزار کنیم. در واقع چهل و شش سال پیش در چنین روزهایی بود که نیل آرمسترانگ، فضانورد امریکایی، برای نخستین بار آرام و آهسته از پلکان فلزی ماه نشین سفینه ی فضایی آپولو پیاده شد و گام بر زمینی نهاد که تا پیش از او پای هیچ انسانی آن را لمس نکرده بود.

شاید بتوان نخستین فرود انسان به روی ماه را بیش از یک تلاش صرفاً علمی و فرآیندی مبتنی بر کشف ناشناخته ها، کوششی تلافی جویانه برای رقابت میان دو ابر قدرت حاکم بر کره ی زمین قلمداد کرد که هیچ کدامشان چشم دیدن دیگری را نداشتند. هنگامی که در 12 آوریل 1961 میلادی، یوری گاگارین با نام و پرچم اتحاد جماهیر شوروی بر روی یونیفرم فضانوردی اش، غنوده در فضا پیمای وستوک، به عنوان نخستین انسان زنده پا را از جو زمین فرا تر گذاشت و توانست لقب نخستین فضا نورد تاریخ بشریت را از آن خود سازد، امریکایی ها خود را در قامت بازنده ی این کارزار مشاهده کردند و این بار نوبت به آن ها رسید تا از رقیب آن زمان خود پیشی بگیرند. هر چه باشد در اوج جنگ سرد و در بحبوحه ی نبرد پنهانی میان دو ابرقدرت شرق و غرب در تمامی عرصه ها، دیگر تمامی رقابت های زمینی (از جمله ورزشی، فرهنگی، استعماری، هسته ای و …) تقریباً به پایان رسیده بودند و اینک نوبت زور آزمایی در آن سوی جو زمین و میان بی وزنی فضا فرا رسیده بود. شاید به همین دلیل بود که جان اف کندی فقید، در کمپین انتخاباتی خود قبل از سال 1960، یکی از مهم ترین وعده هایش را پیشی گرفتن از اتحاد جماهیر شوروی در برنامه های فضایی اعلام کرد. از همین رو پس از برنده شدن در نبرد انتخابات، پروژه ی فضایی آپولو در سازمان فضایی ناسا شکل جدی تری به خود گرفت و جنبه های بلند پروازانه ی آن کلید زده شد. پیش از آپولو، ناسا بر روی پروژه ی مرکوری کار می کرد؛ پروژه ای که با توجه به شکست امریکا از اتحاد جماهیر شوروی در ارسال نخستین فضا نورد به فرای جو زمین، دیگر اهداف آن موضوعیت چندانی نداشت. در سفینه ی فضایی مرکوری قرار بود یک نفر به جو خارج از زمین ارسال شود که این امر با توجه به پرواز تک نفره ی یوری گاگارین و گردش 108 دقیقه ای او به دور مدار زمین، پروژه ای تکراری و کاملاً تقلیدی به نظر می رسید. بنابراین اعضای ناسا به فکر طراحی پروژه ای بلند پروازانه تر افتادند که هدف نهایی آن نشاندن نخستین انسان بر روی ماه بود؛ آن هم از طریق ساخت سفینه ای فضایی که به جای یک نفر، گنجایش حمل سه نفر را داشت. به همین دلیل پروژه ی ساخت سفینه های فضایی آپولو آغاز شد که این پروژه با انفجار غم انگیز آپولو1 (که طی آن هر سه سرنشین این سفینه یعنی روجر چفی، گاس کریسون و ادوارد وایت کشته شدند) شروع به کار کرد و در نهایت با آپولو 11 به هدف نهایی خود رسید. اما پروژه ی آپولو به همین جا ختم نشد و تنها با سفر آپولو 17 به عنوان آخرین فضا پیمای دارای سرنشین تاریخ بشریت به ماه در 11 دسامبر 1972 بود که پرونده اش برای همیشه بسته شد (البته پروژه ی آپولو به شکل رسمی تا سه سال بعد نیز بر روی زمین ادامه داشت).

هریسون اشمیت، آخرین انسانی بود که سوار بر مرکب آپولو 17 به روی ماه پا گذاشت (البته تا این لحظه).

از آن جا که سفر فضایی بعدی سازمان ناسا برای بازدید از ماه قرار است در سال 2020 صورت پذیرد، بنابراین نمی توان سخن چندانی از آخرین ها گفت. پس اجازه بدهید در این متن تنها بر روی نخستین ها متمرکز شویم. در ساعت دو و پنجاه و شش دقیقه ی بامداد روز 21 ژوییه، نیل آرمسترانگ به عنوان نخستین انسان زنده از پلکان سفینه ی ماه نشین آپولو پیاده شد و پا به روی سطح ماه گذاشت. البته ورود دومین انسان به سطح ماه نیز چندان به درازا نیانجامید؛ چرا که اندکی پس از آرمسترانگ، دوست و همراه او یعنی باز الدرین نیز جای پای خود را بر روی خاک ماه محکم کرد. اما افسوس که همگان تنها نخستین ها را به یاد می سپارند. در واقع آرمسترانگ و آرلین حدود شش ساعت پیش از آن بود که بر روی سطح ماه فرود آمدند و در این مدت مشغول آماده سازی خود برای پیاده شدن از آپولو و راهپیمایی روی سطح تنها قمر زمین بودند. راهپیمایی و گردشی که بیش از دو ساعت و نیم به طول انجامید و پس از انجام آن، این دو همراه به یار سومشان یعنی مایکل کالینز پیوستند که بر طبق برنامه ی قبلی و از پیش تعیین شده ی سفر فضایی آپولو، در سفینه ی مادر واقع در مدار ماه، انتظار بازگشت شان را می کشید.

نخستین جای پای انسان بر روی ماه. البته این جای پا به نیل آرمسترانگ تعلق ندارد و از آن باز الدرین است.

بخشی از آپولو 11 که تحت نام ماه نشین بر سطح ماه فرود آمد و خود مشتمل بر دو گردونه یا سفینه ی مجزا با نام های عقاب و CSM بود. ضمن این که واژه ی آپولو از نام یکی از خدایان اساطیری یونان یعنی آپولون (فرزند خدای خدایان زئوس) الهام گرفته شده است.

محلی که آرمسترانگ و الدرین بر روی آن فرود آمدند. این منطقه از ماه با نام Mare Tranquillitatis شناخته می شود که در واقع یک نام لاتین به شمار می رود و دریای آسودگی معنی می دهد.

نیل آرمسترانگ پس از پایان گردش چند ساعته اش روی ماه و حین بازگشت به سفینه ی اصلی. او در پیامی که حین تجربه ی نخستین گام های خود بر روی ماه، برای مردم زمین مخابره کرد (و به صورت زنده در رسانه های دیداری و شنیداری آن زمان پخش شد) جمله ای به یاد ماندنی را بر زبان جاری ساخت: این رویداد گامی کوچک برای یک انسان و جهشی بزرگ برای تمامی انسان هاست.

عکسی به یاد ماندنی از الدرین که عکاس یعنی آرمسترانگ نیز در قاب تیره ی کلاه فضایی او دیده می شود.

سه تفنگدار آپولو 11 (از چپ به راست): نیل آرمسترانگ، مایکل کالینز، باز الدرین. گفتنی است که این سه تن در سال 1348 خورشیدی، سفری نیز به ایران داشتند.

سفینه ی آپولو 11 دو روز بعد و در تاریخ 24 ژوییه به زمین باز گشت و در اقیانوس آرام فرود آمد. الدرین و آرمسترانگ چیزی حدود 38 کیلوگرم از خاک ماه و همچنین سنگ های موجود در سطح آن را با خود به زمین آوردند. سوغاتی با ارزشی که با آزموده شدن توسط تکنیک رادیومتری، مشخص کرد که عمر اجسام مذکور، از اجسام مشابه بر روی زمین (سنگ، خاک، صخره، کانی و …) بسیار بیشتر است و به بیش از 4.6 میلیارد سال می رسد (قمر سیاره ی ما از خود سیاره هم پیرتر است!). البته این تنها میراث نخستین سفر انسان به سطح ماه نبود و پروژه ی آپولو 11 مقدمه ای شد برای پروژه های فضایی بعدی که البته اکثرشان بی سرنشین ادامه یافتند. در آن زمان شاید هدف اصلی این سفر، شکست اتحاد جماهیر شوروی در عرصه ی سیاسی بود که به لطف ماموریت آپولو 11 به انجام رسید و پس از آن فعالیت های فضایی ناسا (و کلاً تمامی ماموریت های فضایی) بیشتر بر روی اهداف علمی و پژوهشی تمرکز یافتند. البته حضور آرمسترانگ و یارانش در سطح ماه، خدمت فراوانی نیز به صنعت سرگرمی کرد. چرا که در همان دهه ی شصت و هفتاد میلادی، به بهانه ی فعالیت های فضا نوردی، تب و تاب فضا و کهکشان در بین مردم عادی بسیار فراگیر شده بود و از همین رو ما شاهد تولد رمان های علمی تخیلی و فیلم های سینمایی یا سریال های فراوانی نظیر پیشتازان فضا یا جنگ ستارگان بودیم که بر همین موج محبوبیت سوار شدند و در یادها باقی ماندند. به هر حال متن پیش رو، یاد بودی مختصر بود از سالگرد نخستین روزی که پای انسان بر خاک ماه بوسه زد.